"Architecture: Pratiques atypiques" | Entretien entre Olivier Bastin et ancien collaborateur Louis Bury.

Cet entretien est effectué dans le cadre d’un travail de fond portant sur l’analyse de pratiques marginales en Architecture, et par conséquent d’architectes atypiques. Cette démarche ambitionne de comprendre comment « la marge » peut nourrir «le centre», du métier d’Architecte.

L’ESCAUT est un lieu d’échanges, à un degré inhabituel, qui rend atypique la pratique des architectes en cet endroit. L’Echange est un terme qui pourrait s’appliquer à de nombreuses facettes de ce lieu : un ancien tri postal reconverti, la manière dont les collaborateurs travaillent ensemble, le caractère ouvert des repas qui y sont partagés, les relations avec les artistes en résidence, etc.

C’est d’ailleurs à la suite d’un repas commun avec les collaborateurs de L’Escaut qu’Olivier Bastin et Louis Bury ont pris un moment pour échanger à propos d’une dizaine de questions qui avaient été transmises au préalable.

 

LB : Je te propose qu’on prenne les questions dans l’ordre … ou après réflexion, dans l’ordre qui te semble le meilleur.

OB : En fait il y avait effectivement une petite hésitation sur « le Moins dire et Plus faire » à mettre en amont, et ensuite « Transmettre et Diffuser ». On peut commencer par là ?

 

LB : Oui oui. En effet cela fait probablement plus écho avec ce qu’il se passe ici.

 

OB : Il y a ça et alors si tu veux, dans le résultat du Moins dire et plus faire il y a le Transmettre et diffuser.

 

______

 

Tara d’Arquian : Ciao everybody !

OB + l’équipe : Salut Tara !

______

 

LB : En tenant compte de l’histoire de L’Escaut et ses forces, le processus collectif de l’élaboration du projet semble évident. Après autant d’années de pratique, est-il possible d’identifier les qualités et les limites d’un tel processus ? à la fois en amont dans la conception et en aval lors de sa réalisation ?

 

 

OB : Eh bien on est un peu en situation de crise par rapport à mes convictions … qui étaient que clairement, le projet est au milieu de la table. Il y a un ensemble d’individus qui nourrissent la question. De cet ensemble là se crée une énergie de pensée, une manière de faire. Tout à coup il y a quelque chose qui apparaît et qui est au centre de la table. C’est une conviction que j’ai eue dans plusieurs de mes démarches.

 

Par exemple mes démarches de « Bouwmeester » (maître architecte) : c’est de considérer qu’à partir du moment où la question est suffisamment bien débattue, est suffisamment menée au niveau de l’intérêt collectif ; cette collégialité permet beaucoup plus que ce qu’un ou deux individus peuvent faire de leur propre création.

 

Ça touche également au secteur de « la chose apparaît », enfin l’univers de (…), qui reviendra à travers plusieurs des sujets de tes questions. C’est la dimension artistique des choses. C’est à dire que les artistes sont conscients qu’à un certain moment il y a de l’ordre de la révélation. C’est un peu … parfois ça peut être très mal pris. Mais il y a un certain moment une évidence qui apparaît.

 

Pour être concret : je me souviendrai toujours de la salle culturelle de Soignies. De la manière dont Michael, avec en arrière plan une photo un peu touffue ou confuse de la morphologie du site de Soignies, avait fait une sorte de trait jaune très synthétique sur cette photo, en disant : « voilà, il me semble que le profil devrait apparaître de cet ordre là ».

Quand je suis tombé là dessus j’ai dit : « Mais c’est génial, c’est vraiment ça qu’il faut ». Et tout le projet a suivi ça tu vois ? Donc, et alors que je ne pense pas que Michael le voulait ce dessin, comme l’élément qui allait être directeur pour tout. C’est de façon un peu intuitive qu’il a fait quelque chose de cet ordre là. Et ça a été un moteur pour nous.

Donc cette notion d’élaboration, de processus en collectif, j’y crois énormément.

 

Les limites, elles sont évidentes. C’est qu’à partir d’un certain moment il faut gérer le projet, son développement. Et là, j’observe (et je ne peux faire que ça), j’observe en fait un besoin de projection personnelle de chacun, par rapport à son travail : je dessine à la souris, ou à la main c’est pareil… il y a une sorte d’appartenance de ce qui est dessiné à la personne qui le dessine, ou d’appropriation. Il y a une sorte de fusion entre le dessin et la personne qui le mène, et du coup cette notion de collectivité pose problème à ce moment là.

 

Et alors avant, j’avais résolu un peu la question en faisant en sorte qu’il y ait une dynamique au sein de L’Escaut qui faisait qu’on passait les projets de mains en mains, suivant les disponibilités des uns et des autres. Du coup cette appropriation peut se passer, car c’est normal qu’on s’approprie un dessin. On y met tout son cœur, on y met toute sa conviction. C’est une énergie, c’est une tension de pensée, une tension mentale. Donc c’est normal qu’on y tienne.

 

A partir du moment où on l’a transmis à quelqu’un d’autre, le truc peut devenir autre chose tu vois ? On est moins dans ce besoin d’appropriation. Et donc cette dynamique là fonctionne assez bien. Bon après… le fait qu’il faille développer des projets, l’appropriation s’est accentuée et ç’est ça je pense qui a posé des problèmes…

 

LB : Si l’on considère un autre aspect de travail qui est assez atypique et aussi évident dans la manière dont travaille l’atelier : on peut parler de l’implication des différents acteurs qui gravitent autour d’un projet.  Notamment les habitants qui habitent un lieu, lieu dans lequel L’Escaut intervient. Comment l’équipe réussi-t-elle à intégrer le point de vue des habitants et des différents acteurs, pour synthétiser tout ça dans la conception du projet ? Et jusqu'à quel moment : pendant le chantier encore ou pas ?

 

OB : Oui et même après... je vais te donner peut être deux exemples.

Le premier exemple c’est une des seules maisons qu’on ait conçues : c’est une maison à Leuven. Des gens qui habitaient une pette maison. Ils sont un peu « bordéliques » : il est d’origine Allemande, et elle d’origine d’un canton de l’Est. Ils ont donc un mode de vie un peu particulier : la notion du sauna est une chose importante, la grande douche aussi…voilà. Ils nous demandent une maison à Leuven… et finalement je leur fais un truc, après des soubresauts (je passe plein de détails), grosso-modo il y a une sorte de patio central mais intérieur ; sous une grande verrière. Et toute la maison s’articule autour de ce patio central, et le patio n’a pas de limites en fait.

 

A chaque fois, il articule et étend la fonction qu’il y a à coté. Donc si le séjour tout à coup est occupé par toute la famille : eh bien le patio bénéficie au séjour. Si la cuisine est occupée par la famille, ce patio bénéficie à la cuisine. Si la douche est occupée par la famille après leur sauna, eh bien le patio bénéficie à la (douche)… voilà. Donc ça a été quelque chose d’assez mental à proposer à ces gens là, par ce qu’ils voulaient un patio extérieur avec des plantes etc. Et... Il fallait vraiment que je me mette dans leurs têtes pour bien comprendre ce dont ils avaient besoin, et inversement.

 

L’anecdote c’est que toute à la fin de l’exécution, après deux trois mois d’occupation du lieu par eux mêmes ; ils devaient partir en vacances. C’est éprouvant pour des Maitre d’Ouvrage de construire une maison. Ils devaient se reposer un peu et prendre une distance par rapport à ça. Et ils m’ont dit : « Tu ne voudrais pas venir loger dans notre maison ? Parce que tu l’as eue dans ta tête, enfin tu t’en es occupé ; voilà. Et peut-être que ca te fera plaisir ? »

Ca m’a fait le plus grand plaisir, j’ai dormi dans leur lit et c’était incroyable comme phénomène. L’impression de dormir dans mon cerveau, que j’avais juste les espaces en permanence comme ça.

 

Bon ce que je veux dire à travers ça : c’est qu’il y a vraiment un fil tendu entre l’expérience d’un habitant et l’expérience d’un architecte. Il y a quelque chose qui se tend de façon évidente, c’est de l’ordre de l’intimité. C’est de l’ordre du complexe. Alors quand il s’agit de particuliers qui te confient une maison, c’est possible. Quand il s’agit de concevoir 80 appartements, comme on le fait maintenant… on est plus du tout dans la même chose, mais par contre il y a un maitre d’ouvrage en face de nous. Et donc l’intimité, ou la complicité que l’on va développer par rapport au projet, est aussi de cet ordre là. J’appellerai cela la thématique de la complicité.

L’autre exemple c’est tous les projets de « Contrats de Quartier ».

J’ai eu de multiples expériences avec les habitants du quartier Maritime en particulier, mais on le voit encore sur le projet Grande Halle, combien, en fait, ce sont les habitants qui ont l’expertise. Ils ont leurs propres connaissances, leur façon de voir les lieux, leur manière de se promener dans la rue, dans les espaces publics, d’aller chez eux, de sortir de chez eux. Ils ont tout ce savoir là. A chaque fois qu’on a fait des projets d’ordre urbanistique, que ce soit à Boulogne, que ce soit ici à Bruxelles, à Charleroi ; à chaque fois qu’on a pu aller vers les habitants, ça a été une richesse d’apprentissage. On peut les motiver autour d’un projet et à partir de là, collecter tout un ensemble d’énergies qui vont nourrir, un peu de la même façon que je disais, le fil tendu entre un maitre d’ouvrage et un architecte. Donc ce n’est que merveilleux. Ce n’est pas du tout dans une logique : « Je vais bien le faire, par ce que c’est un peu à la mode aujourd’hui ». Non, c’est vraiment parce que ça nous nourrit. Ça nous donne énormément. Après je crois que je te l’avais déjà énoncé : la difficulté de ce mode de communication c’est que l’on a sur notre front (l’étiquette) « Architecte » et que donc les gens répondent d’une certaine manière et pas d’ (une) autre. De ce fait là, il est utile de faire appel à des spécialistes, des anthropologues, qui vont être là et qui vont interroger les gens, au nom du projet et tout à fait différemment que ce que l’on peut faire en tant qu’architecte.

 

LB : Et alors je suppose que le degré d’implication de complicité qui est possible dans le cadre d’un contrat de quartier par rapport à une maison unifamiliale n’est pas le même. Mais tu parles quand même d’une forme d’intimité ?

 

OB : Je vais donner un autre exemple d’intimité. On a fait pour la Grande Halle  le tour du quartier avec deux habitantes. L’une est une jeune fille qui nous explique qu’elle connaît bien tous les vendeurs de bagnoles, les petits garages etc. Elle les connaît bien parce qu’elle a travaillé pour certains d’entre eux comme comptable. La fille a une formation de comptable, elle a déjà travaillé deux ans pour ces garagistes, et elle nous dit en plus : « J’ai arrêté ce métier là. Pour me former comme enseignante » etc. Eh bien là, tu es dans une intimité de la vie des gens, tu vois ? Pourquoi elle nous raconte sa vie ? … En même temps ça nous dit tout. Cela nous donne un portrait super puissant, super riche et juste de ce quartier. Donc l’intimité je pense, c’est des souvenirs aussi dans les Contrats de Quartiers, dans les études urbanistiques. J’ai eu des moments d’intimité de cet ordre là qui se rapprochent de ça et c’est vrai que j’y suis fort attaché. Donc je suis fort à l’écoute et les gens, probablement, me disent ça à moi peut être plus que ce qu’ils ne diraient à mon successeur Bouwmeester par exemple, voilà. Mais c’est possible à ce niveau là de nouveau, collectif de pensée et de co-création.

LB : Apres ces discussions et les phases d’élaboration de projet, passons au chantier. On a déjà pu échanger à deux sur l’intérêt que tu as pour le chantier et toute l’importance que tu y accordes. Durant le chantier, est-ce que tu adoptes l’attitude d’un chef d’Orchestre à la manière dont le décrit Patrick Bouchain ? Ou encore celle d’un metteur en scène plus proche de Pierre Hebbelinck dans ce cas ? Ils ont tous les deux une affinité propre avec le monde du spectacle. Et comme tu entretiens aussi des liens étroits avec celui du théâtre, fais-tu aussi un rapprochement de cet ordre là ?

 

OB : Oui et non. C’est à dire que je me situe d’abord comme un partenaire de l’entreprise. J’ai trop le sentiment que l’entreprise est la prolongation de notre main.

 

Cette fidélité ou ce sentiment d’appartenance aux corps de métiers (au pluriel), à tous les corps de métier, je ne sais pas … bon j’ai moi même bossé un peu sur des chantiers, bricolé, bref. Tu connais ce que ça veut dire en terme d’engagement physique, ce que ça veut dire dans ton rapport au monde, que de se lever à 5h00 du matin et d’être à 6h00 sur chantier, des choses comme ça. Que c’est lourd une brouette. Que la matière résiste, voilà. Moi ça m’est rentré dans les os.

 

Ce qui fait que quand je suis avec un entrepreneur je suis d’abord avec un partenaire. Et face aux difficultés du chantier qui sont multiples, mon premier objectif c’est de savoir en quoi avec ce partenaire il y a moyen d’aboutir au résultat attendu par le maitre d’ouvrage. Il y a une autre expression qui dit « maintenir l’église au milieu du village ». C’est de nouveau « Quel est notre intérêt partagé ? ». Une fois qu’un entrepreneur s’est engagé sur un chantier, il y a mis des estimations parfois justes, parfois pas justes ; il y a des sous-traitants ou des corps de métier qui le lâchent, voilà. Donc il a tout autant, si pas plus, de difficultés que ce que nous vivons comme architecte. Ce n’est pas rien. Donc plutôt se mettre comme partenaire.

 

Alors du coup, être partenaire par rapport à l’entrepreneur, à son sous-traitant et à toute l’équipe qui est là avec lui… on avance tous en avant tous ensemble, mais du coup il y a un type à l’autre bout de la file qui ne me voit pas.

 

Donc il y a une notion de leadership qui est nécessaire, mais dans mes yeux c’est plutôt de l’ordre de la transmission des données. Faire en sorte que ce soit super bien coordonné. Que nous ayons, nous, anticipé sur les difficultés que le troisième sous-traitant aura et que donc on puisse interpeller l’entrepreneur et lui dire « écoute, il y a un soucis, une inquiétude » (ce qu’il va avoir du mal à entendre etc).

Donc tu vois on est vraiment de nouveau dans ce partenariat, dans une nécessité de dialogue et de complicité vraiment extrêmement grande ; tout en ayant un rapport de force à instaurer en disant : « Il y a un budget, il y a un engagement qui a été fait, il faut qu’on le respecte, point ». Et ça c’est toujours une sorte d’équilibre qui est assez difficile.

 

Je dirais que par rapport à ça j’ai toujours eu des bonnes relations et ça s’est toujours bien passé sur le chantier avec les entreprises. Je dirai que dans le fait de « maintenir l’église au milieu du village », c’est vrai qu’il faut bien qu’une des personnes dise « elle est là » et donne le signal à tout le monde.  Et donc effectivement c’est bien nous qui devons le faire et rappeler « c’est là et on s’est mis d’accord ».

Donc je ne me compare pas à un chef d’orchestre parce que ce n’est pas à nous d’organiser ces gens là, ni à un metteur en scène.

 

De nouveau c’est eux qui font leur propre mise en scène. Moi j’aurais tendance à regarder la mise en scène qui est en train de se faire et leur dire soit « écoutez, c’est en train de foirer » ou bien ça ne foire pas. Je suis plus un « à coté » du processus du chantier qu’un meneur. Mais ca ne veut pas dire un abandon, parce que j’avais une autre image: un projet c’est comme un attelage de chevaux ; il faut tenir les rennes tout le temps parce que dès que tu les lâches, si les chevaux sont dans un moment d’effort, ils vont partir dans tous les sens. Donc il faut qu’on garde les rennes. Mais ce n’est pas pour autant qu’on est metteur en scène. C’est pas la même chose, tu vois.

 

LB : Je crois comprendre. Et alors me vient cette question par rapport à ce qu’on a vécu dans le projet de la Grande Halle. Lorsqu’on établissait le dossier de consultation des entreprises ; ton expérience et ton anticipation quant à la façon dont les démolitions et  terrassements allaient se faire, ont influencé directement le dessin précis du projet pour ce qui concerne la finition des sols. Est-ce quelque chose d’exceptionnel, liée à ce projet ? Ou bien est-ce récurrent d’anticiper sur les procédés des entreprises ? Presque de manière intuitive, grâce à l’expérience aussi ?

 

OB : Oui. Oui. Pareil pour le projet de Charleroi : là elles (les 5 collaboratrices architectes de l’Escaut) sont en train de refaire les coupes dans l’état existant ; pour vraiment s’intégrer à toutes les difficultés auxquelles on va être confrontés. Ce matin en débarquant et en voyant de loin l’écran de Camille, je vois qu’il y a, quand elle coupe dans le terrain, de la terre coupée en masse. Tu le sens, voilà. Jusqu'à présent il y avait un petit trait bleu qui se baladait, la limite de la terre… ça ne dit rien. Là il y a une épaisseur, j’ai dit tout de suite : « ah ! J’ai pas (encore) pensé à l’eau de ruissèlement du terrain. Il faut qu’on ait un point de filtrage etc. » Tu vois c’est totalement intuitif mais, par contre, le dessin nous aide. C’est à ça qu’on sert en fait : c’est figurer à l’avance ce que les configurations vont provoquer comme difficultés techniques, et comme responsabilités, je crois aussi. Avant de composer un détail pour une question esthétique, moi je vais d’abord réfléchir à comment je fais en sorte qu’il n’y ait pas de flotte qui rentre dans le bâtiment et que ca réponde aux besoins.

 

LB : Je profite de ces soucis de parfaite réalisation technique et d’anticipation pour embrayer sur le sujet du vieillissement des productions construites de l’Escaut. L’Escaut est-elle soucieuse de la pérennité de ses projets construits ? Si oui, de quelle manière du point de vue constructif et du point de vue théorique ? 

 

OB : Hmm… Il y a une autre image que je t’avais déjà donné qui m’influence beaucoup là dedans c’est celle du funambule. Comme quoi en tant qu’architecte, on est des funambules. Cela veut dire que quand on remonte sur le fil, on l’a déjà fait, on a notre expérience qui nous nourrit, mais cela n’empêche pas qu’à chaque fois l’équilibre doit être réinstallé. Ce qui est tout à fait unique : chaque fois que je passe sur le fil il faut que je ré-établisse l’équilibre. Les facteurs sont peut être parfaitement identiques à avant, ou un tout petit peu différents. Et ce juste un tout petit peu différent fait que la perche sera un peu plus à gauche ou plus à droite, tu vois ?

 

Donc cette notion de spécificité, projet par projet, elle est fondamentale à mes yeux. Parce que sinon honnêtement, je trouve que ça ne vaut pas la peine de faire de l’Architecture… on fait de la construction. Et c’est vraiment un point important : faire la différence entre « je suis constructeur » ou « je suis entrepreneur » par exemple. Et encore les entrepreneurs peuvent aussi avoir du plaisir à avoir un apprentissage et une notion de qualité dans l’espace.

 

Mais en tant qu’architecte, à mes yeux, c’est vraiment fondamental cette notion là. De dire spécifiquement « qu’est ce qu’il se passe ? ». Après il est vrai aussi que ca dépend des conditions de production et c’est vrai qu’on a un peu plus la possibilité d’être artisans en Belgique qu’en France. C’est peut-être simplement lié à ça.

Ca dépend aussi des opérations, il est clair que Pierre Hebbelinck ou moi, on a la chance de pouvoir participer à des équipements. Patrick Bouchain lui aussi. Donc dans sa répétitivité, j’ai l’impression que c’est moins des détails et modes d’exécution qui vont être répétés chez lui, qu’une attitude comme tu dis.

 

Mais ça je pense que nous trois on a une attitude face au projet dans son ensemble, qui est par exemple d’être engagés dans le projet et de considérer que même l’exécution est un moment important et qu’on ne va pas déléguer ça ailleurs parce que c’est toute une histoire. Cela donne du sens à l’objet final. « Est-ce que j’ai produit une crotte en plus parmi 3000 autres crottes dans l’environnement, ou est-ce que non ? ».

Pour moi chaque projet est un cas particulier. Il y a de nouveau une forme d’attachement énorme par rapport à ça. Qu’il soit fait par moi ou par quelqu’un de l’équipe peu importe, c’est un attachement.

 

LB : Peut-être qu’on peut rebondir sur ce que tu dis « une crotte parmi 3000 autres ». Il y a donc un souci je crois, aussi une forme d’humilité, qui est proposé dans un ensemble plus grand. Autrement dit une prise de recul sur l’héritage bâti qu’on laisse en tant qu’architecte. Tu portes ça en toi ?

 

OB : Je dirais que l’on peut ne pas dormir la nuit parce que l’on a des stress liés à l’exécution des projets etc. Mais je pense que ce qui nous tenaille le plus c’est cette notion de finalité prospective d’un espace, d’un lieu qu’on va délivrer. Et c’est ce qui fait que cinq ou dix ans plus tard, on a toujours un attachement à la fois aux utilisateurs et au lieu.

 

Je pense au skate parc à Bruxelles, ça fait quinze ans maintenant presque ; j’y suis toujours attaché. Les gens continuent à m’interpeller là-dessus. Le musée de la photo, on connaît l’histoire ; le théâtre national pareil. Il y a vraiment une notion de préoccupation : « comment ils vivent le truc ? ». Et c’est pas une question de « j’ai pissé sur le territoire, donc c’est mon histoire ». Moi je me sentirais malade qu’un lieu ne vive pas bien, tu vois. Par rapport à la notion de pérennité…

 

Tu vois le cyber-théâtre quand il a disparu après trois ans-et-demi d’utilisation frénétique, d’expositions etc., les gens m’ont demandé si j’étais triste. J’ai dit non.

 

Tu vois c’est pas une question de savoir si un objet que j’aurais conçu parvient à résister dans le temps. Ce n’est pas ça. C’est qu’il résiste par contre en terme d’utilisation pour les usagers. Cela ça me préoccupe. Qu’il disparaisse … moi je me souviens pendant ma formation on nous disait : « N’oubliez pas l’Architecture c’est le seul métier qui va laisser des pyramides sur la terre ». On regardait ça un peu effrayé honnêtement. Et voilà, ça n’a aucun sens cette pérennité là (sourires).

 

Par contre si un jour ou l’autre on puisse dire « Tiens ! Ce lieu là on l’a bien fait. », et qu’il y a un attachement par d’autres personnes et qu’il se fait qu’il est bien entretenu, continuer à vivre et se transformer. Là je pense qu’il y a du sens et de l’importance à accorder à notre métier.

 

LB : Y a t-il une préoccupation particulière à faire les choses de manière marginale, originale dit autrement ? Ou bien au contraire y a t-il un intérêt marqué pour les choses ordinaires dans la pratique de L’Escaut ?

 

OB : L’objectif n’est pas de faire quelque chose d’original, ni de marginal. L’objectif est de faire quelque chose de particulier. De lui trouver toute son intensité « dramatique » comme ils disent au théâtre.  Mais il n’y a pas qu’au théâtre ou dans les arts vivants que cette notion existe.  Elle se retrouve aussi dans les arts visuels, la sculpture ou la peinture.

Dans ce sens, nous avons beaucoup appris d’exposer des artistes et de collaborer avec eux. Ils sont à la recherche et nous autorisent aussi à viser cette intensité de transfiguration qui fait, à un certain moment, qu’une chose apparaît. Non plus seulement au moment de la création, mais dans le quotidien des usagers, des publics, des habitants.

 

LB : Une des clés de réussite d’un projet est la confiance entre les acteurs (au sens large) du projet. Comment l’équipe de l’Escaut parvient-elle à installer ce climat de confiance ? Quels leviers ? Quels outils ?

 

OB : Il est très difficile de mettre plusieurs personnes d’accord sur l’aspect ou l’esthétique d’un projet ? On est toujours dans le « j’aime ou j’aime pas ». Le règne du subjectif, la cour d’école comme le disait la Tutelle des communes pendant mon mandat. Il est par contre plus aisé de mettre diverses personnes d’accord sur les valeurs que devrait porter un projet : plus ouvert, plus fermé, plus léger, plus lourd, transparent ou opaque. Après, c’est une question de traduction, et là, il y a le vocabulaire des formes qu’il faut apprendre à décrypter. A nous de devenir pédagogique à ce moment-là. Mais cela dépend des interlocuteurs et surtout des circonstances dans lesquelles ces échanges doivent se passer. Dans le cadre d’un jury par exemple, c’est tout autre chose que sur un chantier, ou au départ d’un projet avec un client. Il faut adapter nos outils à chaque circonstance pour traduire les valeurs telles qu’on peut les partager avec d’autres.

 

LB : Je reviens sur les échanges que tu décris avec les entrepreneurs. Tu évoques tout d’abord une recherche d’efficacité afin d’éviter de tergiverser, puis une transmission de valeurs. Patrick Bouchain lui, si j’essaie de comparer, porte aussi un vif intérêt à transmettre l’idée à atteindre soit « l’objectif »,  à l’entrepreneur. Cependant une fois bien clarifié, l’ambition est que l’entrepreneur digère cet objectif avec son expertise et en retour propose une manière de réaliser l’objectif. Je trouve intéressant donc que vous évoquiez, toi des valeurs et lui les objectifs qui selon l’angle de vue peuvent avoir un sens proche, mais que votre nature de dialogue avec l’entrepreneur soit envisagé différemment.

 

OB : On peut alors faire une petite différence je pense entre « valeur » et « objectif ».

C’est à dire que les valeurs c’est véritablement, comment dire, les choses que l’on veut défendre, les fondements. J’évite de dire « objectif » pour justement faire la différence. C’est à dire que les objectifs c’est, pour faire schématique, un espace de cinq mètres sur cinq doit être clos-couvert, par exemple. Ca c’est un objectif.

Par contre une valeur c’est de dire : « cet espace doit être le plus chaleureux possible, ou le plus généreux possible ou le plus protecteur possible ». Ça c’est une valeur. La valeur sera un petit peu le qualificatif que nous devons maîtriser, que nous devons induire auprès de nos partenaires sans les empeser de toutes les considérations qui nous ont amené à ça. Alors que les objectifs seraient plutôt le substantif : ce qu’on doit obtenir ensemble, tu vois ?

En cela, je rejoins Bouchain dans le sens où effectivement l’espace doit être clos. Alors qu’il soit clos de cette manière ou d’une autre… moi je vais dire : l’entrepreneur, probablement, va me proposer deux ou trois formes de solutions et je vais en prendre une parce que l’orientation que je veux (et j’ai pas besoin de lui expliquer) elle va vers ça. Mais l’objectif est très clair : l’espace doit être clos, point.

 

LB : A la différence près qu’avec le projet Grande Halle par exemple, L’Escaut vient vers un entrepreneur avec un ensemble de détails figurés tandis que Bouchain, parfois, utilise seulement des mots. Et l’entrepreneur concrétise, sans figuration dessinée entre les deux.

 

OB : Effectivement, et là je sais que lui a fait tout un chemin sur la définition en amont du projet pour pouvoir avoir les prix nécessaires. Parce que la question qui se pose c’est : quel est l’engagement de l’entreprise (financier et technique en amont) ? Après, sur un chantier, tu te balades avec un entrepreneur : si la question du prix ne se pose pas, il sera très content de se balader avec toi tant qu’il est payé. Et là on a une difficulté, donc il faut qu’on donne un petit peu les limites.

 

Une manière de faire pour cela c’est de dessiner les détails. Après, il y a plusieurs manières de dessiner les détails. C’est soit que dans le détail on mentionne : « j’ai envie d’aboutir à tel résultat ». Soit au contraire on dit : « vous devez le faire comme ça ». C’est une petite nuance, une manière de faire les choses qui est … plus subtile. On rentre dans la subtilité de la manière de faire, chez nous en tant qu’architecte pour savoir dans quelle mesure le détail est plus ou moins figé ou pas.

 

De nouveau personnellement je n’ai jamais eu la perception qu’un détail allait être figé pour des questions esthétiques de raccord d’une ligne à une autre. Ça c’est des choses qui ne me préoccupent pas. Parce que je sais que j’ai potentiellement plus d’émerveillement à découvrir un autre rapport que celui que j’aurais dessiné à la main. Par contre si le fait d’avoir dessiné un détail à la main a permis à un entrepreneur de prendre conscience des difficultés techniques auxquelles il va être confronté, et qu’il faut aboutir à ce résultat technique là et donc il faut y mettre tel moyen … voilà ça c’est l’objectif.

 

LB : Si on conclut notre discussion avec le sujet de ton mandat de Bouwmeester à Bruxelles ces dernières années. Depuis que tu as fini ce mandat, est-ce que tu constates un changement de regard personnel sur ton métier ? De quelle manière cette expérience influence t-elle ce regard ?

 

OB : Alors la première chose, le premier apprentissage, ça a été : un projet ne se fait jamais seul. Et c’est un leitmotiv que j’ai mis en route pendant mon mandat à partir de la troisième année pour commencer à articuler les différents projets entre eux. Mais en fait ça m’a fait penser que nos projets de l’Escaut ne se faisaient jamais seuls, au sein même de l’Escaut. Donc ça touche un peu à tes premières questions sur l’apprentissage, d’un projet à l’autre, et honnêtement je regrette un peu la difficulté de transmettre et du transmis des savoirs d’un projet à l’autre. C’est compliqué.

On a beau avoir notre base de données accessible dans le serveur, l’accessibilité des documents ; c’est une telle montagne de savoir que (soupir) … Qui ? Quoi ? Comment on peut s’y projeter ? C’est pas une chose facile. Donc ça c’est sûr qu’un projet ne se fait jamais seul au sein d’une même agence. Et puis après il ne se fait jamais seul par rapport à un contexte et un ensemble d’autres projets qui participent à un moment, ou un mouvement général de rénovation urbaine, parce qu’on est fort confronté à ça. Et donc, hmm… ce mandat m’a quand même pas mal appris à mieux cerner les objectifs en distance, en vue de l’extérieur du projet par rapport à ce projet là.

J’observe que sur le Théâtre de Verviers ça a permis plutôt que de passer mon temps d’été moi à dessiner, j’ai passé mon temps à aller interviewer des gens et ça a eu mille fois plus d’effet que de dessiner des détails… Là sur Charleroi : bien sentir comment l’attelage de chevaux va pouvoir avancer en tenant compte du développement possible sur les terrains d’à coté. Et je suis persuadé que la discussion qu’on a eue avec le directeur et son bras droit, je crois qu’ils ne s’attendaient pas du tout à ce niveau de rebondissements par rapport à la difficulté du Turc. De dire : « ah tiens ! ça peut nous faire ça »… Et voilà le rôle du Théâtre est en train de changer. Je pense que ces articulations là maintenant je les vois peut être mieux, ou je les mets plus facilement en route les unes par rapport aux autres. Donc ça ca m’a probablement beaucoup appris…

 

Après ça m’a malheureusement beaucoup appris sur le politique et sur le caractère tellement factice que cela peut représenter. Que ce n’est jamais que des personnes. Qu’elles ont beau avoir en main des enjeux d’ordre public et qui représentent une responsabilité gigantesque par rapport aux habitants, à la population, des enjeux financiers et techniques monstrueux… c’est jamais que des personnes qui continuent de réagir sur leurs humeurs, sur leur bêtise ou leur intelligence. A se faire des coups fourrés pour des questions de rapports de pouvoir. Donc c’est une sorte de grande cour de récréation. C’est hallucinant quoi et ça, on le voit de manière mondiale. Combien de politiques sont vraiment intelligents, enfin font preuve qu’ils sont vraiment intelligents ? Qu’on ait un peu d’admiration par rapport à eux… pas facile. Donc ça m’a malheureusement appris cette chose là, mais bon…

 

LB : Et donc ce rôle de Bouwmeester, proche des notions politiques … est-ce que tu penses qu’il soit bon en tant qu’architecte d’avoir une position engagée politiquement ? Ou bien est ce que au contraire  est-ce quelque chose dont il faudrait garder ses distances pour aboutir à un meilleur résultat, dans le quotidien de la pratique, avec n’importe quel maitre d’ouvrage ?

 

OB : On est naturellement engagé politiquement parce que ce qu’on fait a une répercussion politique, à mes yeux. Je veux dire, un artiste qui fait son travail dans son coin il n’a pas une répercussion politique.

Politique c’est lorsqu’on s’adresse à d’autres personnes que soi-même et ça s’impose à un public, à des publics, à la population ; plus ou moins grande hein, si c’est une habitation privée ou pas, peu importe.

Donc de facto on est politique, après on va s’orienter plutôt, pour faire schématique, à tendance gauche ou à tendance droite. Tu vois, ça c’est… chacun prend ses positions suivant ses préoccupations et c’est personnellement assez clair qu’en étant dans ce quartier-ci, etc.

Alors qu’au début de ma carrière, pour moi c’était clair qu’on est des professions libérales donc je votais plutôt à droite naturellement. Ca me semblait une sorte d’évidence. Puis mon père m’a fait la leçon, alors que c’était un banquier et je croyais qu’il était plutôt à droite, il m’a dit : « Mais qu’est ce que tu fais des luttes sociales, etc ?» Donc ça m’a surpris.

 

Et puis en arrivant ici, je me suis dit qu’il fallait un tout petit peu revoir les choses… qu’il y avait des enjeux qui sont autres.

Malheureusement c’est pas en votant à gauche qu’ils sont bien pris en relais et c’est ma plus grosse déception. C’est de voir que le parti socialiste ou les écolos sont parfois les plus contre les enjeux de gauche et les enjeux sociaux alors qu’ils prétendent en être proches.

Mais bon... C’est un autre débat. Donc oui nous politiques, on l’est naturellement. On ne sait pas l’éviter, mais ton architecture elle en fait partie, déjà, d’un engagement politique.  Bon…

 

LB : Oui on va arrêter, merci pour ce moment et le temps que tu as pris.

 

OB : Ecoute, c’était très agréable de prendre un tout petit peu de recul.

 
+ more

Dit interview vindt plaats in het kader van een achtergrondwerk over de analyse van marginale praktijken in de architectuur, en dus van atypische architecten. Deze aanpak is erop gericht te begrijpen hoe "de marge" het "centrum" van het beroep van architect kan voeden.                                                              ESCAUT is een plaats van uitwisseling, in een ongebruikelijke mate, die de praktijk van architecten in deze plaats ongebruikelijk maakt. De uitwisseling is een term die op vele aspecten van deze plaats van toepassing zou kunnen zijn: een oude omgebouwde postsortering, de manier waarop medewerkers samenwerken, het open karakter van de gezamenlijke maaltijden, de relaties met de artiesten in residentie, enz.                                                                                Het was na een gezamenlijke maaltijd met de medewerkers van L'Escaut dat Olivier Bastin en Louis Bury even de tijd namen om te discussiëren over een tiental vragen die vooraf waren gesteld.

 

LB : Ik stel voor dat we de vragen in de volgorde.... of na reflectie, in de volgorde die u het beste lijkt.

OB: In feite was er inderdaad enige aarzeling over "de Minder Zeggen en Meer Doen" om zich stroomopwaarts te plaatsen, en vervolgens "Overdragen en Verspreiden". Kunnen we daar eerst beginnen?

 

LB : Ja, ja, ja, ja. Het weerspiegelt waarschijnlijk beter wat hier gebeurt.

OB: Er is dit en dan als je wilt, in het resultaat van de Less Say and More Do is er de Transmit en Distribute.

                                         ______

                                  Ciao iedereen!

                         OB + het team: Hallo Tara!

                                         ______

 

 

 

 

LB : Rekening houdend met de geschiedenis van de Schelde en haar sterke punten, lijkt het collectieve ontwikkelingsproces van het project duidelijk. Is het mogelijk om na zoveel jaren praktijk de kwaliteiten en beperkingen van een dergelijk proces te identificeren, zowel stroomopwaarts in het ontwerp als stroomafwaarts tijdens de uitvoering?

 

 

OB: Nou, we zitten in een beetje een crisissituatie wat mijn overtuigingen betreft.... wat duidelijk is, het project zit midden in de tafel. Er is een aantal personen die de vraag voeden. Uit dit geheel ontstaat een energie van denken, een manier om dingen te doen. Plotseling verschijnt er iets dat in het midden van de tafel staat. Dit is een overtuiging die ik in veel van mijn inspanningen heb gehad.

 

Mijn "Bouwmeester" benadert bijvoorbeeld: het is om te overwegen dat als de vraag eenmaal goed genoeg bediscussieerd is, deze vraag voldoende wordt uitgevoerd op het niveau van het collectieve belang; deze collegialiteit laat veel meer toe dan wat één of twee individuen met hun eigen creatie kunnen doen.

 

Het heeft ook invloed op de sector van "het ding verschijnt", eindelijk het universum van (....), dat terug zal komen door veel van de onderwerpen van uw vragen. Het is de artistieke dimensie van de dingen. Dat wil zeggen, de kunstenaars zijn zich ervan bewust dat er op een gegeven moment een gevoel van openbaring is. Het is een beetje .... soms kan het erg slecht zijn. Maar er is een duidelijk feit dat op een gegeven moment duidelijk wordt.

Om concreet te zijn: ik zal me altijd de culturele ruimte van Soignies herinneren. De manier waarop Michael, met een wat dik of verward beeld van de morfologie van de Soignies site op de achtergrond, een soort zeer synthetische gele lijn op deze foto had gemaakt, zeggende: "Hier, het lijkt me dat het profiel in deze volgorde moet verschijnen".

 

Toen ik dit tegenkwam, zei ik, "Maar het is geweldig, het is echt wat je nodig hebt. En het hele project volgde daarop, weet je? Dus, en hoewel ik denk dat Michael deze tekening niet wilde, wilde hij deze tekening niet als het element dat de regisseur van alles zou worden. Het was een beetje intuïtief dat hij zoiets deed. En het is voor ons een drijvende kracht geweest.

 

Ik geloof dus zeer sterk in deze notie van uitwerking, van collectieve processen.

 

De grenzen zijn duidelijk. Het is dat je vanaf een bepaald moment het project, de ontwikkeling ervan, moet beheren. En daar observeer ik (en dat kan ik alleen maar), ik constateer eigenlijk een behoefte aan persoonlijke projectie van iedereen, in relatie tot hun werk: ik teken met de muis, of met de hand is het hetzelfde.... er is een soort van belonging van wat de persoon die het tekent aantrekt, of van toe-eigening. Er is een soort versmelting tussen de tekening en de persoon die de tekening leidt, met als gevolg dat deze notie van gemeenschap op dat moment problematisch is.

 

En toen had ik het probleem al een beetje opgelost door ervoor te zorgen dat er binnen L'Escaut een dynamiek was die het mogelijk maakte om de projecten van hand tot hand door te geven, afhankelijk van elkaars beschikbaarheid. Dit krediet kan dus gebeuren, want het is normaal dat we ons een tekening toe-eigenen. We doen er alles aan, we doen er al onze overtuiging in. Het is een energie, het is een spanning van denken, een mentale spanning. Dus het is normaal dat we dat doen.

 

Vanaf het moment dat we het doorgeven aan iemand anders, kan het ding iets anders worden, weet je? Dit krediet hebben we minder nodig. En dus werkt deze dynamiek vrij goed. Kort daarna .... het feit dat het nodig was om projecten te ontwikkelen, nam het eigenaarschap toe en dat is wat volgens mij voor problemen zorgde....

 

LB: Als we nog een ander aspect van het werk in ogenschouw nemen dat vrij atypisch is en ook duidelijk naar voren komt in de manier waarop de workshop werkt: we kunnen het hebben over de betrokkenheid van de verschillende actoren die rond een project draaien.  In het bijzonder de bewoners die wonen op een plaats, een plaats waar L'Escaut actief is. Hoe slaagt het team erin om het standpunt van de bewoners en de verschillende actoren te integreren, om dit alles samen te vatten in het ontwerp van het project? En tot wanneer: tijdens de bouw weer of niet ?

 

OB: Ja en zelfs dan.... Ik zal je misschien twee voorbeelden geven.

 

Het eerste voorbeeld is een van de weinige huizen die we hebben ontworpen: het is een huis in Leuven. Mensen die in een klein huisje woonden. Ze zijn een beetje "rommelig": hij is van Duitse afkomst, en zij is van oorsprong uit Oostkanton. Ze hebben dus een nogal bijzondere manier van leven: de notie van de sauna is belangrijk, de grote douche ook.... daar ga je dan. Ze vragen ons om een huis in Leuven.... en uiteindelijk doe ik iets voor hen, na schokken (ik ga door veel details heen), is er grofweg een soort centrale patio maar binnen; onder een groot glazen dak. En het hele huis is rond deze centrale patio gebouwd, en de patio kent eigenlijk geen grenzen.

 

Het articuleren en uitbreiden van de functie die ernaast ligt. Dus als het hele gezin plotseling de woonkamer inneemt: nou ja, de patio is goed voor de woonkamer. Als de keuken door de familie wordt bewoond, is deze patio goed voor de keuken. Als de douche na de sauna door het gezin wordt gebruikt, is de patio goed voor de (douche).... voilà. Het was dus iets heel mentaal om deze mensen iets te bieden, want ze wilden een buitenterras met planten en ga zo maar door. En ....... Ik moest echt in hun hoofd kruipen om te begrijpen wat ze nodig hadden, en vice versa.

 

De anekdote is dat ze helemaal aan het eind van de executie, na twee tot drie maanden alleen te hebben gewoond, op vakantie moesten gaan. Het is moeilijk voor projecteigenaren om een huis te bouwen. Ze moesten een beetje rusten en daar een pauze van nemen. En ze zeiden tegen me: "Zou je niet willen komen en in ons huis willen blijven? Omdat je het in je hoofd had, heb je er eindelijk voor gezorgd; dat is het. En misschien zal het je gelukkig maken?"

 

Het maakte me erg blij, ik sliep in hun bed en het was ongelooflijk als een fenomeen. Het gevoel van slapen in mijn hersenen, dat ik altijd zo'n ruimte had.

 

Wel, wat ik daarmee bedoel is dat er echt een strakke lijn is tussen de ervaring van een bewoner en de ervaring van een architect. Er is iets dat duidelijk gespannen is, het is in de orde van intimiteit. Het maakt deel uit van het complex. Dus als het gaat om individuen die je een huis toevertrouwen, is het mogelijk. Als het gaat om het ontwerpen van 80 appartementen, zoals we nu doen.... we zitten niet meer in hetzelfde bedrijf, maar aan de andere kant staat er een projectmanager voor ons. En zo is ook de intimiteit, of medeplichtigheid die we in relatie tot het project zullen ontwikkelen, van deze orde. Ik zou dit het thema van de medeplichtigheid willen noemen.

 

Het andere voorbeeld zijn alle "wijkcontracten" projecten.

 

Ik heb veel ervaring met de bewoners van met name de Maritieme Wijk, maar we kunnen op het project Grande Halle nog steeds zien hoezeer het de bewoners zijn die de expertise in huis hebben. Ze hebben hun eigen kennis, hun eigen manier om de plek te zien, hun manier om op straat, in de openbare ruimte, op straat, in de openbare ruimte, bij hun thuis en bij het verlaten van hun huis te lopen. Ze hebben al die kennis daar. Elke keer dat we stedenbouwkundige projecten hebben gemaakt, of het nu in Boulogne, hier in Brussel, in Charleroi is, of telkens wanneer we de inwoners hebben kunnen bereiken, is het een bron van leren geweest. We kunnen ze motiveren rond een project en van daaruit een hele reeks energieën verzamelen die, zoals ik al zei, de draad tussen een projecteigenaar en een architect zullen voeden. Dus het is alleen maar prachtig. Het is helemaal niet logisch: "Ik ga het goed doen, want het is een beetje trendy vandaag". Nee, het is echt omdat het ons voedt. Het geeft ons veel. Na afloop denk ik dat ik het u al gezegd heb: de moeilijkheid van deze manier van communiceren is dat we op ons voorhoofd (het label) "Architect" hebben en dat mensen dus op een bepaalde manier reageren en niet op een andere manier (een). Daarom is het nuttig om een beroep te doen op specialisten, antropologen, die er zullen zijn en mensen zullen ondervragen, in naam van het project en heel anders dan wat er als architect kan worden gedaan.

 

LB: En dan veronderstel ik dat de mate van medeplichtigheid die in het kader van een wijkcontract mogelijk is in vergelijking met een eengezinswoning niet dezelfde is. Maar je hebt het nog steeds over een vorm van intimiteit?

 

OB: Ik zal nog een voorbeeld van privacy geven. Voor de Grande Halle zijn we met twee bewoners de buurt rondgegaan. Eén is een jong meisje dat uitlegt dat ze alle autoverkopers, kleine garages etc. goed kent. Ze kent ze goed omdat ze voor sommigen van hen als accountant heeft gewerkt. Het meisje is opgeleid als boekhoudster, ze heeft al twee jaar voor deze garagehouders gewerkt, en ze vertelt ons bovendien: "Ik heb deze baan opgezegd. Om mezelf op te leiden tot leraar" enz. Nou, nu zit je in een intimiteit van het leven van mensen, weet je? Waarom vertelt ze ons over haar leven?..... Tegelijkertijd vertelt het ons alles. Dit geeft ons een superkrachtig, superrijk en accuraat beeld van deze buurt. Dus intimiteit is volgens mij ook een herinnering in wijkcontracten, in stedelijke studies. Ik heb dit soort intimiteitsmomenten gehad die daar dicht bij liggen en het is waar dat ik er erg aan gehecht ben. Dus ik ben een goede luisteraar en de mensen zeggen waarschijnlijk dat dat tegen mij misschien wel meer is dan tegen mijn opvolger Bouwmeester, bijvoorbeeld, dat is het. Maar het is op dit niveau weer mogelijk, collectief van denken en co-creatie.

 

LB: Na deze gesprekken en de projectontwikkelingsfasen gaan we verder naar de bouwplaats. We hebben al met elkaar kunnen bespreken welke belangstelling u voor de site heeft en welk belang u aan de site hecht. Neem je tijdens het werk de houding aan van een dirigent zoals Patrick Bouchain hem beschrijft? Of dat van een directeur dichter bij Pierre Hebbelinck in dit geval? Ze hebben allebei een speciale affiniteit met de entertainmentwereld. En omdat u ook nauwe banden heeft met het theater, maakt u ook een soortgelijke band met het theater?

 

OB: Ja en nee. Met andere woorden, ik ben in de eerste plaats een partner van het bedrijf. Ik heb te veel het gevoel dat het bedrijf een verlengstuk van onze hand is.

 

Deze trouw of dit gevoel van het behoren tot de ambachten (in het meervoud), tot alle ambachten, ik weet het niet.... nou ja, ik heb zelf een beetje aan de bouwplaatsen gewerkt, kortom, aan het sleutelen aan de bouwplaatsen. Je weet wat het betekent in termen van fysieke betrokkenheid, wat het betekent in je relatie met de wereld, om om 5:00 uur 's ochtends op te staan en om 6:00 uur op de site te zijn, dat soort dingen. Hoe zwaar een kruiwagen is. Laat het materiaal zich verzetten, dat is het. Het kwam in mijn botten terecht.

 

Dus als ik bij een ondernemer ben, ben ik eerst bij een partner. En geconfronteerd met de vele moeilijkheden van de site, is mijn eerste doelstelling om te weten hoe we met deze partner het door de projecteigenaar verwachte resultaat kunnen bereiken. Er is nog een andere uitdrukking die zegt: "houd de kerk midden in het dorp". Het is weer "Wat is ons gemeenschappelijk belang? ». Als een aannemer zich eenmaal aan een project heeft gecommitteerd, heeft hij schattingen gemaakt die soms nauwkeurig zijn, soms niet; er zijn onderaannemers of beroepen die hem in de steek laten, dat is het. Het heeft dus evenveel, zo niet meer problemen dan wat we als architect ervaren. Dat is niet niets. Dus zet jezelf liever neer als een partner.

 

Dus als partner van de aannemer, zijn onderaannemer en het hele team dat bij hem is, gaan we allemaal samen vooruit, maar dan is er een man aan de andere kant van de lijn die me niet kan zien.

 

Er is dus een notie van leiderschap nodig, maar in mijn ogen ligt het meer in de aard van de datatransmissie. Maak het super goed gecoördineerd. Dat we hebben geanticipeerd op de moeilijkheden die de derde onderaannemer zal ondervinden en dat we een beroep kunnen doen op de aannemer en kunnen zeggen: "Luister, er is een probleem, een probleem, een zorg" (wat hij moeilijk zal kunnen horen, etc.).

 

U ziet dus dat we echt terug zijn in dit partnerschap, in een echt grote behoefte aan dialoog en medeplichtigheid; terwijl we een machtsevenwicht hebben door te zeggen: "Er is een begroting, er is een verplichting die is aangegaan, we moeten die respecteren, periode". En dat is altijd een soort van balans die vrij moeilijk is.

 

Ik zou zeggen dat ik in verband hiermee altijd goede relaties heb gehad en het is altijd goed gegaan op de site met de bedrijven. Ik zou zeggen dat als je "de kerk in het midden van het dorp houdt", het waar is dat een van de mensen moet zeggen "ze is er" en het signaal aan iedereen moet geven.  En dus zijn wij het inderdaad die het moeten doen en ons eraan moeten herinneren "dat het er is en dat we een akkoord hebben bereikt".

 

Ik vergelijk mezelf dus niet met een dirigent omdat het niet aan ons is om deze mensen te organiseren, noch met een regisseur.

 

Nogmaals, zij zijn degenen die hun eigen enscenering maken. Ik zou de neiging hebben om te kijken naar de enscenering die zich afspeelt en ze ofwel "kijk, het verpest het" te vertellen of het is niet verpest. Ik ben meer een "kant" van het bouwproces dan een leider. Maar dat wil niet zeggen dat ik het niet laat, want ik had een ander imago: een project is als een paardenteam; je moet de teugels altijd in handen houden, want zodra je ze loslaat, als de paarden in een moment van inspanning zijn, zullen ze alle kanten op gaan. Dus we moeten de rendieren houden. Maar dat betekent niet dat we een regisseur zijn. Het is niet hetzelfde, zie je.

 

Ik denk dat ik het begrijp. En dan komt deze vraag naar mij toe over wat we hebben meegemaakt in het Great Hall project. Bij de voorbereiding van het bedrijfsoverleg heeft uw ervaring en anticipatie op de wijze waarop sloop- en grondwerken worden uitgevoerd, een directe invloed gehad op de precieze vormgeving van het project met betrekking tot de vloerafwerking. Is dit iets uitzonderlijks, gerelateerd aan dit project? Of is het terugkerend om te anticiperen op de processen van bedrijven? Bijna intuïtief, ook dankzij de ervaring?

 

OB: Ja. Ja. Ja. Ja. Ja. Hetzelfde geldt voor het Charleroi-project: hier zijn zij (de 5 vrouwelijke architecten van de Schelde) bezig met het opnieuw uitvoeren van de bezuinigingen in de bestaande staat; om echt te integreren in alle moeilijkheden waarmee we te maken krijgen. Vanmorgen, toen ik aankwam en het scherm van Camille van ver zag, zag ik dat er, toen ze in de grond sneed, aarde in massa was gesneden. Je kunt het voelen, dat is het. Tot nu toe liep er een klein blauw lijntje rond, de grens van de aarde.... het zegt niets. Er is daar een dikte, zei ik meteen:" ah ! Ik heb (nog) niet nagedacht over het water uit de grond. We moeten een filtreerpunt etc. hebben. "Zie je, het is totaal intuïtief, maar aan de andere kant helpt tekenen ons. Daar worden we eigenlijk voor gebruikt: het is om van tevoren uit te zoeken wat de configuraties zullen veroorzaken in termen van technische problemen en verantwoordelijkheden, denk ik. Voordat ik een detail opstel voor een esthetische vraag, zal ik eerst nadenken over hoe ik ervoor kan zorgen dat er geen vloot het gebouw binnenkomt en dat het voldoet aan de behoeften.

 

LB : Ik profiteer van deze bekommernissen voor een perfecte technische realisatie en anticipatie om me te engageren in het thema van de veroudering van de gebouwde Scheldeproducties. Is de Schelde bezorgd over de duurzaamheid van haar bouwprojecten? Zo ja, op welke wijze vanuit constructief en theoretisch oogpunt?

 

OB: Hmm..... Er is nog een ander beeld dat ik je al heb gegeven en dat me veel beïnvloedt is dat van de koorddanser. Het laat zien dat wij als architect koorddansers zijn. Dit betekent dat als je de draad weer oppakt, je dit al hebt gedaan, je je ervaring hebt die je voedt, maar dat betekent niet dat je elke keer dat de balans moet worden hersteld. Wat vrij uniek is: elke keer als ik op de draad loop, moet ik de balans weer herstellen. De factoren kunnen perfect identiek zijn aan de vorige, of een beetje anders. En het is gewoon een beetje anders, dus de paal zal iets meer naar links of meer naar rechts staan, weet je?

Deze notie van specificiteit, project per project, is dus fundamenteel voor mij. Want anders denk ik eerlijk gezegd niet dat het de moeite waard is om Architectuur te doen.... we doen aan de bouw. En dat is echt een belangrijk punt: het verschil maken tussen bijvoorbeeld "ik ben een bouwer" of "ik ben een ondernemer". En ook ondernemers kunnen genieten van leren en kwaliteit in de ruimte.

Maar als architect vind ik dit begrip echt fundamenteel. Om specifiek te zeggen "wat is er aan de hand? ». Daarna is het ook waar dat het afhankelijk is van de productieomstandigheden en het is waar dat we in België iets meer de mogelijkheid hebben om ambachtsman te zijn dan in Frankrijk. Misschien heeft het daar gewoon iets mee te maken.

Het hangt ook af van de operaties, het is duidelijk dat Pierre Hebbelinck of ik, we zijn gelukkig om te kunnen deelnemen aan apparatuur. Patrick Bouchain ook. Dus in zijn eenvormigheid heb ik de indruk dat het minder details en uitvoeringsmodaliteiten zijn die in hem zullen worden herhaald, dan een houding zoals u zegt.

Maar ik denk dat wij drieën een houding hebben ten opzichte van het project als geheel, dat wil zeggen dat we bijvoorbeeld betrokken moeten zijn bij het project als geheel en dat we zelfs de uitvoering van het project als een belangrijk moment beschouwen en dat we dat niet gaan delegeren omdat het een heel verhaal is. Dit geeft betekenis aan het uiteindelijke object. "Heb ik nog één poep tussen 3000 andere poep in de omgeving geproduceerd, of niet? ».

Voor mij is elk project een speciaal geval. Ook hier is er weer een enorme gehechtheid aan. Of het nu door mij of door iemand van het team is gedaan, het is een bijlage.

LB : Misschien kunnen we terugkaatsen van wat je zegt "één poep onder de 3000 anderen". Er is dus ook sprake van een vorm van nederigheid, die in een groter geheel wordt voorgesteld. Met andere woorden, het is een stap terug van het gebouwde erfgoed dat wij als architecten verlaten. Draag je dat in je?

OB: Ik zou zeggen dat je 's nachts niet kunt slapen omdat je stress hebt bij de uitvoering van projecten en dergelijke. Maar ik denk dat we ons het meest zorgen maken over de notie van het toekomstige doel van een ruimte, een plek die we zullen leveren. En daarom hebben we vijf of tien jaar later nog steeds een band met zowel de gebruikers als de plaats.

Ik denk aan het skatepark in Brussel, het is nu bijna vijftien jaar geleden; ik ben er nog steeds aan gehecht. Mensen blijven me ernaar vragen. Het museum van de fotografie, we kennen de geschiedenis, het nationale theater hetzelfde. Er is echt een notie van zorg: "hoe ervaren zij het ding? ». En het is niet een kwestie van "Ik heb op het gebied geplast, dus het is mijn verhaal". Ik zou me ziek voelen als een plek niet goed zou leven, weet je. Met betrekking tot het begrip duurzaamheid.......

Je ziet het cybertheater toen het verdween na drie en een half jaar van hectisch gebruik, tentoonstellingen etc., vroeg men me of ik verdrietig was. Ik zei nee. Ik zei nee. Ik zei nee.

Het gaat er niet om of een object dat ik ontworpen heb de tijd kan weerstaan. Dat is het niet. Dat is het niet. Aan de andere kant is het resistent in termen van gebruik voor gebruikers. Dat baart mij zorgen. Laat het verdwijnen..... Ik herinner me dat ons tijdens mijn opleiding werd verteld: "Vergeet niet dat architectuur het enige beroep is dat piramides op aarde zal achterlaten". We keken er eerlijk gezegd een beetje bang naar. En dat is het, het heeft geen enkele zin dat deze duurzaamheid daar (glimlacht).

Aan de andere kant, als we op een of andere dag kunnen zeggen: "Hier! Deze plek was goed gedaan. "en dat er gehechtheid is van anderen en dat het goed onderhouden is, blijven leven en transformeren. Hier denk ik dat er betekenis en belang moet worden toegekend aan ons beroep.

LB : Is er een bijzondere zorg om de dingen op een marginale manier te doen, met andere woorden origineel? Of is er een duidelijke belangstelling voor gewone dingen in de praktijk van de Schelde?

OB: Het doel is niet om iets origineels of marginaals te doen. Het doel is om iets bijzonders te doen. Om al zijn "dramatische" intensiteit erin te vinden, zoals ze in het theater zeggen.  Maar het is niet alleen in het theater of in de levende kunst dat deze notie bestaat.  Het is ook te vinden in de beeldende kunst, beeldhouwkunst of schilderkunst.

In die zin hebben we veel geleerd van het tentoonstellen van kunstenaars en de samenwerking met hen. Ze zijn op zoek en laten ons ook toe om ons te richten op deze intensiteit van transfiguratie die iets op een bepaald moment laat verschijnen. Niet alleen op het moment van creatie, maar ook in het dagelijks leven van gebruikers, publiek en bewoners.

LB : Een van de sleutels tot het succes van een project is het vertrouwen tussen de actoren (in de ruime zin) van het woord. Hoe slaagt het Schelde-team erin om dit klimaat van vertrouwen te creëren? Welke hendels? Welk gereedschap?

OB: Het is erg moeilijk om meerdere mensen het eens te worden over het uiterlijk of de esthetiek van een project? We zitten nog steeds in de "Ik vind het leuk of niet leuk" zaken. De heerschappij van de subjectieve, het schoolplein als het bestuur van de gemeenten zei tijdens mijn mandaat. Aan de andere kant is het makkelijker om verschillende mensen het eens te krijgen over de waarden die een project moet belichamen: meer open, meer gesloten, meer gesloten, lichter, zwaarder, transparanter of ondoorzichtig. Dan is het een kwestie van vertalen, en dan is er nog het vocabulaire van vormen die je moet leren ontcijferen. Het is aan ons om op dat moment pedagogisch te worden. Het hangt echter af van de gesprekspartners en met name van de omstandigheden waarin deze uitwisselingen moeten plaatsvinden. In de context van een jury is het bijvoorbeeld heel anders dan op een bouwplaats of aan het begin van een project met een klant. We moeten onze instrumenten aan elke omstandigheid aanpassen om de waarden die we met anderen kunnen delen, te weerspiegelen.

LB : Ik kom terug op de uitwisselingen die u beschrijft met ondernemers. Allereerst noemt u een zoektocht naar efficiëntie om uitstel te voorkomen en vervolgens een overdracht van waarden. Patrick Bouchain, als ik het probeer te vergelijken, heeft er ook veel belang bij om het te verwezenlijken idee, dat wil zeggen de "doelstelling", over te brengen aan de ondernemer. De ambitie is echter dat de ondernemer, als hij eenmaal duidelijk is gemaakt, deze doelstelling met zijn expertise verteert en in ruil daarvoor een manier voorstelt om de doelstelling te bereiken. Ik vind het daarom interessant dat u en hij het hebben over waarden en doelstellingen die, afhankelijk van de invalshoek, een vergelijkbare betekenis kunnen hebben, maar dat uw aard van de dialoog met de ondernemer anders wordt bekeken.

OB: Dan kunnen we een klein verschil maken tussen "waarde" en "objectief", denk ik.

Met andere woorden, waarden zijn echt, hoe we het moeten zeggen, de dingen die we willen verdedigen, de fundamenten. Ik vermijd "objectief" te zeggen om het verschil te maken. Met andere woorden, de doelstellingen zijn, om het in een notendop te zeggen, een ruimte van vijf bij vijf meter moet bijvoorbeeld worden ingesloten en afgedekt. Dat is een doel.

Aan de andere kant is een van de waarden: "deze ruimte moet zo warm mogelijk, of zo royaal mogelijk of zo beschermend mogelijk zijn". Dat is een waarde. Waarde zal een beetje lijken op de qualifier die we moeten beheersen, die we moeten induceren in onze partners zonder hen te overspoelen met alle overwegingen die ons tot dit alles hebben geleid. Terwijl de doelstellingen meer zouden lijken op het zelfstandig naamwoord: wat we samen moeten bereiken, weet je?

Wat dat betreft ben ik het met Bouchain eens in die zin dat de ruimte inderdaad gesloten moet worden. Dus of het nu op deze of op die manier gesloten is.... Ik ga zeggen: de ondernemer zal mij waarschijnlijk twee of drie vormen van oplossingen voorstellen en ik ga er één voorstellen, omdat de richting die ik wil (en die hoef ik hem niet uit te leggen) daarheen gaat. Maar het doel is heel duidelijk: de ruimte moet gesloten zijn, periode.

LB : Het verschil is dat L'Escaut bijvoorbeeld bij het project Grande Halle naar een ondernemer komt met een aantal figuratieve details, terwijl Bouchain soms alleen maar woorden gebruikt. En de ondernemer concretiseert zich, zonder dat er tussen de twee een figuratie wordt getekend.

OB: Ja, en ik weet dat hij van tevoren al een heel eind op de definitie van het project is gekomen om de nodige prijzen te kunnen krijgen. De vraag is namelijk: wat is de (financiële en technische) betrokkenheid van de onderneming? Dan loopt u op een bouwplaats rond met een aannemer: als de kwestie van de prijs niet aan de orde is, loopt hij graag met u mee, zolang hij maar betaald wordt. En hier hebben we een probleem, dus we moeten een beetje van een limiet geven.

Een manier om dit te doen is door de details te tekenen. Daarna zijn er verschillende manieren om de details te tekenen. Het is ofwel dat in de details die we noemen: "Ik wil dit resultaat bereiken". Of integendeel, we zeggen: "je moet het zo doen". Het is een beetje nuancering, een manier om dingen te doen die.... subtieler is. We gaan in op de subtiliteit van de manier waarop dingen worden gedaan, in ons land als architecten om te weten in hoeverre het detail min of meer vaststaat of niet.

Persoonlijk heb ik nooit de indruk gehad dat een detail om esthetische redenen van het verbinden van de ene lijn met de andere zou worden gefixeerd. Dit zijn dingen die mij niet aangaan. Omdat ik weet dat ik me mogelijk meer verwondering heb over een andere relatie te ontdekken dan die ik met de hand zou hebben getekend. Anderzijds, als het feit dat een ondernemer een detail met de hand heeft getekend het hem mogelijk heeft gemaakt zich bewust te worden van de technische moeilijkheden waarmee hij te maken zal krijgen, en dat het noodzakelijk is om dit technische resultaat te bereiken en dat het daarom noodzakelijk is om deze middelen te gebruiken.... dat is het doel.

LB : Als we onze discussie afsluiten met het onderwerp van uw mandaat als Bouwmeester in Brussel in de afgelopen jaren. Heb je sinds je klaar bent met dit mandaat een verandering in je persoonlijke kijk op je werk opgemerkt? Hoe beïnvloedt deze ervaring dit uiterlijk?

OB: Dus het eerste wat we leerden was: een project wordt nooit alleen gedaan. En het is een leidmotief dat ik tijdens mijn mandaat vanaf het derde jaar ben begonnen om de verschillende projecten tussen hen te gaan articuleren. Maar in feite deed het me denken dat onze Scheldeprojecten nooit alleen werden uitgevoerd, zelfs niet binnen de Schelde. Dus het raakt een beetje aan je eerste vragen over leren, van het ene project naar het andere, en eerlijk gezegd betreur ik het een beetje dat het moeilijk is om kennis over te dragen en over te dragen van het ene project naar het andere. Het is ingewikkeld.

We kunnen onze database toegankelijk maken in de server, de toegankelijkheid van documenten; het is zo'n berg om te weten dat (zucht) ... Wie? Wat? Wat? Wat? Hoe kunnen we onszelf erin projecteren? Het is niet gemakkelijk om dat te doen. Dus dat is zeker dat een project nooit alleen wordt gedaan binnen hetzelfde bureau. En dan gebeurt het nooit alleen in relatie tot een context en een reeks andere projecten die tegelijkertijd deelnemen, of een algemene beweging van stadsvernieuwing, omdat we daar erg mee geconfronteerd worden. En zo, hmm..... heeft dit mandaat mij veel geleerd over hoe ik de doelstellingen beter kan definiëren in termen van afstand, gezien de buitenkant van het project in relatie tot dit project.

Ik constateer dat ik op het Théâtre de Verviers mijn zomertijd heb kunnen besteden aan tekenen, ik heb mijn tijd besteed aan het interviewen van mensen en het had duizend keer meer effect dan het tekenen van details.... Daar op Charleroi: voel hoe de koets zich kan ontwikkelen, rekening houdend met de mogelijke ontwikkeling op de aangrenzende terreinen. En ik ben er zeker van dat de discussie die we hadden met de directeur en zijn rechterhand, ik denk dat ze helemaal niet verwacht hadden op dit niveau van wendingen in relatie tot de moeilijkheden van de Turken. Om te zeggen: "Oh, nou, dat kan dat met ons doen".... En dat is de rol van het theater is aan het veranderen. Ik denk dat ik deze gewrichten nu beter kan zien, of ik kan ze makkelijker in beweging zetten in relatie tot elkaar. Dus het heeft me waarschijnlijk veel geleerd......

Daarna heb ik er helaas veel van geleerd over politiek en het feit dat het zo kunstmatig is dat het zo kunstmatig kan zijn. Dat het nooit alleen maar mensen zijn. Dat, ook al hebben ze problemen met het overheidsbeleid in hun handen en vertegenwoordigen ze een enorme verantwoordelijkheid ten opzichte van de inwoners, de bevolking, de monsterlijke financiële en technische kwesties... het is nooit zo dat mensen die blijven reageren op hun gemoedstoestand, hun domheid of hun intelligentie. In de problemen komen voor problemen met de machtsverhoudingen. Dus het is een soort van grote speeltuin. Het is verbazingwekkend wat en we zien dat op een wereldwijde manier. Hoeveel beleidsmaatregelen zijn echt slim, en bewijzen dat ze echt slim zijn? Dat we een beetje bewondering voor ze hebben.... niet gemakkelijk. Dus het heeft me dat ding helaas geleerd, maar goed......

LB: En dus deze rol van Bouwmeester, dicht bij politieke opvattingen.... vindt u het als architect goed om een politiek geëngageerde positie te hebben? Of is het iets van waaruit je afstand moet houden om in het dagelijkse leven van de praktijk een beter resultaat te bereiken, bij welke aanbestedende dienst dan ook?

OB: We zijn natuurlijk politiek betrokken, omdat wat we doen, naar mijn mening politieke gevolgen heeft. Ik bedoel, een kunstenaar die zijn werk in zijn eigen hoekje doet, heeft geen politieke impact.

Politiek is wanneer je met andere mensen dan jezelf praat en het wordt opgelegd aan een publiek, aan het publiek, aan de bevolking; min of meer geweldig, eh, of het nu een privéwoning is of niet, het maakt niet uit.

Dus de facto zijn we de facto politiek, dan zullen we ons meer naar links of rechts oriënteren op een schematische manier. Zie je, dat is.... iedereen neemt zijn standpunt in volgens zijn of haar zorgen en het is persoonlijk heel duidelijk dat door in deze buurt te zijn, enz.

Aan het begin van mijn carrière was het voor mij duidelijk dat we vrije beroepen zijn, dus ik heb natuurlijk aan de rechterkant gestemd. Het leek me een beetje duidelijk. Toen mijn vader mij de les las, toen hij een bankier was en ik dacht dat hij nogal rechts was, zei hij tegen mij: "Wat doe je met sociale strijd, etc."? Dus ik was verrast.

En toen ik hier aankwam, dacht ik dat we de zaken een beetje moesten herzien.... dat er nog andere zaken op het spel stonden.

Helaas is het niet door de stemming aan de linkerkant dat zij goed zijn overgenomen en dit is mijn grootste teleurstelling. Het is om te zien dat de socialistische partij of de ecologen soms het meest gekant zijn tegen linkse en sociale kwesties wanneer zij beweren dicht bij hen te staan.

Maar hey.... Dat is een ander debat. Dus ja, wij politici zijn dat natuurlijk ook. We weten niet hoe we het kunnen vermijden, maar uw architectuur is al onderdeel van een politiek engagement.  Nou....

LB : Ja, we zullen stoppen, dank u voor dit moment en de tijd die u nodig had.

Kijk, het was erg leuk om een stapje terug te doen.

 

+ en savoir plus

Coming soon !